شبهه:

چنان که می دانیم در متون اسلامی از تفسیر به رأی در مورد آیات قرآن کریم به

شدت نهی شده است.

تفسیر به رأی عبارت از تفسیری است که مفسّر بر اساس اندیشه های از پیش

ساخته، در آیات قرآن بنگرد و هدفش این باشد که برای نظریه خود از قرآن دلیلی

بیابد. به عبارت دیگر به جای عرضه عقیده خود بر قرآن، قرآن را بر عقیده خود

عرضه نماید.

مبنای حرمت و مذمت تفسیر به رأی، احادیثی است که از پیامبر و امامان

معصوم علیهم السلام رسیده است؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَن فَسَّرَ القُرآنَ بِرَأیهِ فَلیتَبَوّءْ مَقْعَدُهُ مِنَ النّارِ . 1

کسی که قرآن را به رأی خویش تفسیر نماید، جایگاه خود را در آتش دوزخ

مهیا ببیند.

از این رو ممکن است برای بعضی این مطلب مشتبه شود که تدّبر در قرآن نیز

شامل این نهی بوده و همگان مجاز به تدّبر در قرآن نباشند؛ زیرا لازمه تدّبر،

اندیشیدن در آیات قرآن و به دنبال آن برداشت نمودن از آنها است و ترس این

مطلب می رود که در حین اندیشیدن، شخص نظر خود را به جای نظر قرآن قرار

دهد و نتیجه گیری نماید.

در پاسخ به این شبهه می گوییم:

ادامه مطلب :

1. بین تدّبر و تفسیر به رأی، تفاوت اساسی وجود دارد. تفسیر به رأی در

حقیقت عرضه کردن قرآن بر عقیده و پیش فرض ها و ذهنیت های خویش است،

در حالی که تدّبر، بر عکس آن است؛ این که انسان خود را بر قرآن عرضه کند و

عقاید خود را با قرآن انطباق داده و ناخالصی ها را اصلاح نماید. پر واضح است که

مقایسه تدّبر با تفسیر به رأی، قیاسی مع الفارق است؛ تفسیر به رأی کجا و قرآن را

ملاک و معیار دانستن و از آن راهنمایی و هدایت خواستن کجا!

2. همان اندازه که تفسیر به رأی کاری زشت و نکوهیده است، تدّبر در قرآن

کاری پسندیده، لازم و مورد سفارش فراوان قرآن است و ترک کنندگان آن به

شدت توبیخ و سرزنش شده اند.2

3. در هیچ یک از آیات دعوت به تدّبر، قید و شرطی برای تدّبر در قرآن نیامده

است، بلکه به صورت عام، همگان را به این موضوع مهم و اساسی دعوت کرده است

و چنانچه در تدّبر شبهه تفسیر به رأی وجود داشت قرآن با چنین دعوت عمومی

انسان ها را بدان فرانمی خواند.

4. منع از تدبر در قرآن علاوه بر این که مخالف نص صریح قرآن کریم است،

مخالف دعوت عقل در باب اصول اعتقادات از قبیل اثبات صانع، توحید، معاد و

نبوت است. به همین جهت برخی از بزرگان، تفسیر به رأی را تنها در مورد

تعبدیات که شامل آیات احکام است می دانند؛ زیرا احکام عبادی تنها باید از

خازنان وحی اخذ شود.

امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

تفکر و تدّبر در آیات شریفه را با تفسیر به رأی، که ممنوع است، اشتباه

نموده اند؛ و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع

فنونِ استفاده عاری نموده و آن را به کلّی مهجور نموده اند؛ در صورتی که

استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا

تفسیر به رأی باشد…. 3

همچنین در جای دیگر می فرماید:

… محتمل است، بلکه مظنون است که تفسیر به رأی راجع به آیات احکام باشد

که دست آرا و عقول از آن کوتاه است…. چنان که اکثر روایات شریفه در این

باب در مقابل فقهای عامه که دین خدا را با عقول خود و مقایسات می خواستند

بفهمند وارد شده است. … 4

 

پی نوشت ها:

1. شرح نهج البلاغه، ابن میثم بحرانی، ج 1، ص 213.

2. ر.ک: محمد (47)، آیه 24.

3. آداب الصلوة، امام خمینی رحمه الله، ص 199.

4. همان، ص 200.