نگاهی به ترجمه‌های قرآن قبل از پیروزی انقلاب اسلامی

با گسترش دین مبین اسلام به سرزمین‌های غیرعربی به ویژه استقبال ایرانیان از این آئین نوظهور، احساس نیاز به آگاهی و شناخت از قرآن کریم در میان فرهیحتگان فارسی زبان افزایش یافت تا جایی که گروهی از سلمان فارسی درخواست ترجمه سوره حمد را کردند و وی نیز این سوره را برای آنها به فارسی ترجمه کرد.

محمدعلی کوشا، منتقد و مترجم قرآن در این نوشتار گذری بر ترجمه‌های قرآن در قرون مختلف داشته است که متن آن به شرح ذیل است:

در قرن چهارم به تقاضای منصور بن نوح سامانی و به اذن و فتوای دانشمندان بخارا، سمرقند و بلخ به استناد آیه ۴ سوره «ابراهیم» ترجمه‌ای رسمی از تفسیر طبری همراه با ترجمه آیات قرآن انجام شد. پس از آن در گوشه و کنار سرزمین فارسی زبان‌ها، ترجمه‌هایی تحت اللفظی نگاشته شد که تعدادی از آنها به صورت ناتمام بر جای مانده و نسخه‌هایی از آنها با نام‌های گوناگون در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود.

بررسی تعدادی از نسخه‌های کهن ترجمه فارسی نشان می‌دهد که مترجمان آنها تسلط کافی در ترجمه نداشته‌اند و تنها به برگردان واژه به واژه اکتفا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که بیشتر این ترجمه‌ها برای فارسی‌زبان‌ها نیز چندان مفهوم و قابل استفاده نیست. از این رو از زمان ما از نظر تاریخ تطور زبان فارسی و رسم الخط چنین آثاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند و هیچ مترجم و محققی که انگیزه ترجمه‌ای استوار از قرآن داشته باشد بی‌نیاز از مطالعه و بررسی آنها نیست.

در قرن پنجم هجری که فن ترجمه و تفسیر قرآن رونق بیشتری یافته بود، شاهفور بن طاهر اسفراینی اثری خلق کرد و آن را «تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم» نامگذاری کرد. این ترجمه و تفسیر که در نوع خود کم‌نظیر است، مبنا و مشوقی برای دیگر مترجمان بعد از خود شد. وی با ارائه چنین اثری، ترجمه تحت اللفظی را نادیده گرفت و پایه‌گذار ترجمه تطبیقی در محدوده زبان رایج زمان خود شد و این کار وی سبب شد که در ترجمه قرآن به زبان فارسی تغییری زیادی رخ دهدy تغییری که قرن‌های متوالی مترجمان و مفسران را پایبند و مشغول خود کرد.

در قرن ششم چند ترجمه و تفسیر قرآن به زبان فارسی ارائه شد که می‌توان گفت؛ این آثار دوران شکوفایی ترجمه قرآن را به مرحله قابل قبولی رسانده است، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف‌الاسرار میبدی و ترجمه تفسیر نسفی که هر یک همراه با ترجمه آیات بوده و علاوه بر بسط فرهنگ قرآن رونق‌افزای زبان فارسی نیز شده است.

در قرن دهم از میان ترجمه‌های آن عصر تنها دو اثر از اهمیت اندکی برخوردار است، تفسیر مواهب علّیّه از ملاحسین واعظ کاشفی و تفسیر منهج الصادقین از ملا فتح الله کاشانی. اما تفسیر گازر در اواخر قرن هشتم به وسیله حسین جرجانی تألیف شده و خلاصه و بازنوشته تفسیر ابوالفتوح رازی به شمار می‌رود.

در قرن دوازدهم که زبان فارسی در شبه قاره هند، شکوفایی خاصی یافته بود، ترجمه دقیقی در تاریخ ترجمه پا به عرصه ظهور نهاد. این اثر به قلم شاه ولی الله دهلوی با عنوان ترجمه دهلوی شهرت یافت. این ترجمه در سبک و شیوه خود حد وسط تطبیقی و تحت اللفظی است و ساختار این اثر شباهت به ترجمه‌های کهن فارسی دارد و در حوزه معنایی و واژگانی از استقلال ویژه‌ای برخوردار است.

در سال‌های پایانی قرن سیزدهم، میرزا طاهر مستوفی کاشانی معروف به بصیرالملک ترجمه‌ای از قرآن کریم ارائه کرد که به ترجمه بصیرالملک مشهور شد. این ترجمه در سال ۱۳۴۴ شمسی از سوی انتشارات حسین علمی به چاپ رسید و چندین بار نیز به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

در قرن چهاردهم جهشی عمیق در رابطه با ترجمه‌های قرآن به وجود آمد که تاکنون ادامه داشته است و انتظار می‌رود در آینده نیز همچنان شاهد شکوفایی این ترجمه‌ها باشیم. نخستین کسی که این حرکت ارزشمند فرهنگی را آغاز کرد، مرحوم شیخ مهدی الهی قمشه‌ای بود که ترجمه وی از قرآن کریم به دلیل رانی در نثر و آمیختگی با تفسیر کوتاه و از طرفی چشم‌پوشی از حق التألیف در طی بیش از پنجاه سال تاکنون، پرشمارگان‌ترین ترجمه قرآن را در ایران به خود اختصاص داده است، هر چند که لغزش‌های ترجمه آن در مقایسه با ترجمه‌های دیگر بالاترین رقم را دارا است.